Bu yazimiza bir video ile baslayalim. Lutfen linkteki videoyu izleyin ve minik bebegin annesi ile olan iletisimine dikkat edin. Sizce Abby annesinin dediklerini anliyor mu? Daha onemlisi annesinin sorularina cevap verebiliyor mu?
Ne dusundunuz videoyu izlediginizde, gercekten annesinin dediklerini anliyor gibi degil mi? Annesi bebegin nerede oldugunu sordugunda tereddutsuz gobegini isaret etti. Peki baska bir sey dikkatinizi cekti mi? Abby aslinda tek kelime bile uretmedi. Bu videoda da gordugumuz gibi bebekler aslinda ilk kelimelerini soylemeden once bile etrafindaki insanlarla surekli bir iletisim halindedirler. Bu dil oncesi donemde ozellikle el isaretleri (jest) ile dertlerini pek de guzel anlatirlar. El isareti kullanimi cocuklarin bilissel ve ozellikle dil gelisimi icin cok onemli bir asamadir. Hatta erken yaslarda bebeklerin el isareti kullanmamasi bazi gelisimsel bozukluklarin isareti olabilir. Bu yazimizda bebeklerin dil oncesi iletisim yetilerine yakindan bakacagiz; ozellikle bebeklerin konusmaya baslamadan el isaretlerini nasil kullandiklari, bunun dil gelisimi icin onemi, en onemlisi de ebeveynlerin bebeklerin bu yetilerini gelistirmek icin neler yapabileceginden bahsedecegiz.
Dil oncesi donemde el isareti kullanimi
Hangi anneye sorsaniz bebegi ile daha ilk gunden ozel bir iletisim icinde oldugunu soyler. Diger yazilarimizda da deginecegimiz gibi gercekten de cogu normal gelisen bebek daha ilk gunlerden itibaren insan yuzune, insan sesine ilgilidir, ozellikle annesininkine. Ebeveyni ile goz kontagi kurar, gulusmeler, agulu-gugulu sohbetler gorulur. 9 ay civarindan baslayarak da yavas yavas ebeveyn ile bebek arasindaki bu iletisime diger objeler ve insanlar dahil olmaya baslar. Bu aylarda bebek annesinin gozlerini, el isaretlerini takip ederek neye baktigini anlamaya calismaya yani ebeveynin dikkatini paylasmaya baslar. Eger elinizde bir oyuncak tutuyorsaniz bebeginiz ilk once size, sonra oyuncaga, sonra yine size bakabilir. Ya da bahcedeki bisiklete isaret ediyorsaniz isaretinizi takip edebilir. Yine 9-10 ay civarlarindan baslayarak bebekler sadece ebeveynlerinin dikkat odaklarini takip etmekle kalmazlar, kendi el isaretleri ile ebeveynlerinin dikkatini yonlendirmeye de baslarlar. 12-15 ay civari bu tur el isaretlerinin sikligi artar. Bebekler cevrelerindeki objelere, insanlara isaret etmeye baslarlar Abby’nin yaptigi gibi. Ilk el isaretleri genellikle istedikleri bir seyi elde etmek icindir. Ornegin ulasamadiklari emzigi istemek gibi. Sonralari ise ilginc bulduklari nesneleri, oyuncaklari sizinle paylasmak icin isaret etmeye baslarlar. Ornegin; hayvanat bahcesinde kocaman bir fil gordugunuzde fil demese bile ona isaret ederek sizinle heyecanini paylasabilir. Cogu anneden bebeklerinin besiklerinde kendi kendilerine yatarken etraftakilere isaret ettiklerini gorduklerini de duydum 🙂 Bebekler gordukleri objelerin ozelliklerini (boyutunu, hareketini) de el isaretleri ile anlatabilirler, kollarini kocaman acabilirler oyuncak ayilarinin ne kadar buyuk oldugunu anlatmak icin. Yine bu yaslarda hepimizin ortak kullandigi el isaretlerini de kullanilar; ‘evet’ icin basi asagi yukari, ‘hayir’ icin yana sallamak gibi.
El isaretlerinin ilerideki dil gelisimi icin onemi
Peki bu tur el isaretlerinin ilerideki dil gelisimi icin bir onemi var midir, yoksa sadece dil oncesi gelisimde kullanilan basit cabalar olarak mi gorulmelidirler? Son yillarda giderek artan arastirmalara gore bu el isaretleri cocuklarin dil gelisiminin temel taslarini olusturuyor. Sikago Universitesi’nde doktora calismalarini surdururken tanistigim ve simdi Georgia Devlet Universitesi’nde yardimci docent olan Seyda Ozcaliskan’in bu konudaki onemli calismalarini ornek verebiliriz bu alandaki arastirmalara. Dr. Ozcaliskan ve calisma arkadaslarinin bir arastirmasina gore bebekler 14 aylikken yani cok fazla kelime uretmedikleri bir donemde, 90 dakika boyunca ebeveynleri ile evde iletisim halineyken ortalama 21 farkli el isareti uretiyorlar. Ornegin isaret parmagi ile etraftaki insanlari, objeleri gostermek ya da etraftaki olaylarin, objelerin ozelliklerini anlatan el isaretleri gibi. (ucan bir kusu tarif etmek icin ellerini indirip kaldirirlar.) Hepimizin paylastigi el isaretlerini de yapabilirler ‘evet’ demek icin basi sallamak gibi. En onemlisi de; 14 aylik bir bebegin el isareti sayisi ile o bebegin 4 yasindaki kelime hazinesi arasinda guclu bir bag var. Yani; erken yaslardaki el isaretlerinin coklugu ileriki yaslarda genis kelime hazinesinin bir gostergesi iken, bu tur isaretlerin azligi ya da yoklugu cesitli gecikmelerin, problemlerin de erken isareti olabilir. Ornegin, 12 aya kadar bir bebek hic el isareti kullanmaz, elindeki bir objeyi anne-babasina gostermeye calismaz, el sallamaz ise, bir cocuk doktoruna ya da klinisyene danisilmasi onerilmektedir (bu konuya daha fazla yer ayirmiyorum, ama daha ayrintili bilgi icin bir ornek makale ekliyorum).
Erken yasta uretilen el isaretlerinin onemi kelime hazinesi gelisimi ile sinirli degil. Cocuklar 2 yas civarinda ilk kelimelerini soylemeye basladiktan sonra bile el isaretleri ile iletisimlerini destekliyorlar. Ozellikle de bu yaslarda henuz tum cumleler uretemedikleri icin daha uzun dusunceler aktarmak istediklerinde el isaretlerini kullaniyorlar. Ornegin, “annemin tabagi” diyemeseler de masadaki tabaga isaret edip “anne” diyebiliyorlar. Boylece daha karmasik bir dusunceyi hem dili hem el isaretlerini kullanarak iletmis oluyorlar. Daha da onemlisi, Meredith Rowe’un bir calismasina gore bu sekilde el isaretlerini ve kelimeleri birlestiren bebekler iki kelimelik cumleleri daha erken yaslarda uretmeye basliyorlar, 3 yasinda daha uzun ve karmasik cumleler uretebiliyorlar . Zamanla yani cocuklar dile hakim olmaya basladikca tabii bu tur el isaretlerinin sayisi azaliyor ve el isaretleri yetiskinlerinkine benzemeye basliyor. Sonuc olarak cocuklarin dil kullaniminin erken donemlerinde kullandiklari el isaretleri anlamsiz hareketler degil, iletisim cabalarinin bir isareti oldugu gibi ilerideki dil gelisimlerinin onemli bir gostergesi.
Ebeveynlerin bebeklerin el isareti kullanimindaki etkisi
Peki yukaridaki orneklerin ebeveynler icin onemi nedir? Eger bir bebek erken yaslarda cok sayida el isareti uretiyor ise bu cocugun sadece dile daha yatkin oldugunun bir gostergesi midir, yoksa bu konuda ebeveynlerin elinden gelen bir sey olabilir mi? Olmasa zaten yazmazdim sanirim bu yaziyi sizin de tahmin edeceginiz gibi 🙂 Meredith Rowe ve Susan Goldin-Meadow’un bilim dunyasinin en prestijli dergilerinden Bilim (Science) dergisinde yayinlanan makalelerine gore cocuklarin el isareti kullaniminda ve dil gelisiminde ebeveynlerin rolu cok buyuk. Bu calismaya gore 14 aylik bebeklerin ve ebeveynlerinin 90 dakikada kac cesit el isareti urettigi arasinda guclu bir iliski var. Bir diger ilginc nokta ise daha egitimli ebeveynlerin bebekleri ile iletisim icin daha cok sayida el isareti cesidi uretiyor olmasi. Her ne kadar 14 ayda cocuklarin kelime haznesinde ebeveynlerin egitim durumuna gore farkliliklar gorulmese de, daha egitimli ebeveynlere sahip cocuklar da daha fazla el isareti uretiyor. Yani daha 14 aylikken bile ebeveyn egitim durumu acisindan daha elverissiz kosullarda yetisen cocuklar cevrelerinde olan bitenler hakkinda daha az bilgi veriyor. Tabii ki tum bu erken gostergeler cocuklarin 54 aylikkenki kelime haznesi ile de iliskili. Bu yaslardaki kelime haznesi okul basarisinin da cok buyuk bir gostergesi.
Bu alandaki diger cok onemli bir calisma da yine Chicago Universitesi’ndeki arkadaslarimdan Eve Sauer LeBarton’in doktora calismasi. Bu calismada Dr. LeBarton sadece tek kelimelik cumleler kuran 17 aylik cocuklara 8 hafta boyunca, haftada bir kez evlerinde ziyaret etti ve bir resimli kitap goturdu. Bazi cocuklara sadece kitaptaki resimleri gosterdi ve resimlerin ismini soyledi (“bak bu bir elma” dedi), bazilarinda resimleri gosterdi ve resimlere isaret etti (“bak bu bir elma” dedi ve elmaya isaret etti), ucuncu gruba da resimleri gosterdi, resimlere isaret etti ve bebeklerden resime isaret etmelerini istedi (“bak bu bir elma” dedi, elmaya isaret etti, sonra da “sen de elmaya isaret etsene” dedi). 3. gruptaki bebekler hem calisma boyunca Eve ile hem onun disinda ebeveynleri ile daha cok sayida el isareti uretmeye basladilar, 8 hafta sonunda ogretilen kelimeleri digerlerinden daha iyi ogrendiler. En onemlisi son gruptaki cocuklarin 8 hafta sonunda diger cocuklara oranla genel kelime haznelerinde de buyuk gelismeler goruldu.
Ozetle; gerekirse ne yapabiliriz bu cok erken donemde bebeklerimizin iletisimlerini destekleyebilmek icin?
– Bebeginiz ile sizinle konusamasa, size cevap veremese bile iletisim halinde olun. Onu bebek arabasi ile mi gezdiriyorsunuz? Etrafta gorduklerinize isaret edin. “Bak kediye, kedi geciyor.”, “Gokyuzundeki ucaga bak!” gibi…
– Resimli kitaplar dil oncesi donemdeki bebekler icin cok uygun. Evdeki resimli kitaplara bakin, icindeki resimlerin adlarini soylerken isaret parmaginiz ile de resimleri gosterin. Bebeginizden de aynisini yapmasini isteyin. “Bak tren, nerede tren? goster bakalim treni?” demek gibi. Isaret parmagini bukup de resmin ustune koyamasa bile, tum elini koymasina yardimci olun.
– Bebeginiz daha konusamasa da eger elleri ile size bir sey anlatmak isterse -Abby’nin annesi gibi- heyecanlanin, onu tesvik edin. Anlatmak istediklerini zenginlestirip ona geri sunun. Ornegin Abby’nin durumundaki gibi bebeginizin gobeginize isaret ettiginiz gorurseniz “evet kardesin burada, gobegimde”, kopeginize isaret ederse” evet ne kadar da buyuk kopek, degil mi?”, abisinin bisikletine isaret ederse bebeginiz ve “abi” derse, “evet abinin bisikleti o, gelsin de okuldan seni gezdirsin deyin”. Bunlari yaptiginizda bebeginizi objeler, hayvanlar, insanlar ve adlari arasindaki iliskiyi anlamasi kolaylasacak, kelimeleri daha uzun cumleler icinde nasil kullanmasi gerektigini de gorecektir.
Bebeginiz kendi ellerine ile dilini ogrenirken, ona siz de elinizden geldigince yardimci olun.
Sevgiler!
NOT: Bu alandaki daha detayli bilgi icin unlu arastirmacilardan Michael Tomasello‘nun ve benim de birlikte calistigim Susan Goldin-Meadow‘un calismalarindan yararlanabilirsiniz.
çocuk aklı 
Kardes kıskancligiyla ilgili de birseyler paylasir misiniz Bunu en zararsiz sekilde nasil atlatabiliriz Ece son gunlerde cok sinirli 😦
Çok güzel bir yazı, hemen deneyeceğim öğrendiklerimi, teşekkürler.